به نام خداوند همه مِهر مِهر وَرز
متن سوال:
آیاامیرالمؤمنین علیه السلام بعداز به خلافت رسیدن فدک را پس گرفتند؟ اگرنه چرا؟
متن پاسخ:
بسم الله الرحمن الرحیم
و بذکر ولیه عجل الله تعالی فرجه
مقدمه
با استعانت از ولی خدا عجل الله تعالی فرجه ، در جهت پاسخ گویی به این سوال در چند محور پرداخته می شود، محور اول جایگاه و مقام امامت است، محور دوم آنچه از خود معصومین علیهم السلام در موضوع عدم باز پس گیری فدک توسط امیرالمؤمنین علیه السلام ذکر شده است، محور سوم بررسی نمونه هایی از اوضاع اجتماعی زمان حکومت امیرالمومنین علیه السلام و محور چهارم اهمیت و جایگاه بالاتر غصب خلافت تا زمین فدک؛ امید است که با روشن شدن این چهار محور توانسته باشیم این سوال را در ذهن مخاطب گرامی حل کرده باشیم.
مورد اول ) جایگاه و مقام امامت و امام علیه السلام
نکته ای که پیش از پاسخ گویی به این سوال لازم است که بیان شود این است که مطابق آیات شریف قرآن امام علیه السلام معصوم بوده و از جانب خداوند متعال انتخاب شده است؛ دقت در واژه معصوم از این جهت است که بدانیم ائمه علیهم السلام از هر اشتباهی و خطایی مصون هستند و تمامی افعال این بزرگواران از روی دلیل و مصلحتی است که ممکن است این مصلحت بر ما هرگز روشن نشود ؛ به عنوان نمونه وقتی که شیعیان امام حسن علیه السلام به ایشان در زمان صلح با معاویه اعتراض کردند حضرت فرمودند که بخدا قسم این عملى که من انجام دادم از آنچه که آفتاب بر آن طلوع و غروب می کند بهتر خواهد بود. آیا نمی دانید من طبق فرموده پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله امام واجب الاطاعة شما و یکى از دو بزرگ جوانان اهل بهشت می باشم!؟ گفتند: چرا. فرمود: آیا نمی دانید موقعى خضر آن کشتى را سوراخ نمود و آن دیوار را تعمیر کرد و آن کودک را کشت حضرت موسى براى این اعمال بر او خشم نمود و این خشم به جهت این بود که حضرت موسى از حکمت و فلسفه کارهاى خضر بى اطلاع بود، ولى این رفتارهاى خضر نزد حضرت پروردگار نیکو و پسندیده بود. (1)
مورد دوم: ) آنچه از خود ائمه علیهم السلام در این باب وارد شده است
مرحوم شیخ صدوق از علمای بزرگ شیعه در کتاب شریف علل الشرایع بابی باز کرده اند به همین عنوان که به چه دلیل امیرالمومنین علیه السلام فدک را بعد از خلافت پس نگرفتند که ما بذکر دو حدیث اکتفا می کنیم: در علل الشرائع ؛ ج 9 ؛ ص 954 آمده است که امام علیه السّلام فرمودند: به خاطر اقتداء به رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله چه آن که رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله وقتى مکّه را فتح کردند عقیل بن ابى طالب منزل پیامبر را فروخته بود و حضرت آن را پس نگرفتند به حضرت عرض شد: یا رسول خدا چرا به منزل خودتان بر نمى گردید و در آن ساکن نمى شوید؟ حضرت فرمودند: آیا عقیل براى ما منزلى باقى گذارده تا ما به آن برگردیم؟ سپس امام صادق علیه السّلام فرمودند: ما اهل بیت پیغمبر مالی را که از ما و لو به ظلم گرفته اند به خود برنمى گردانیم و به خاطر همین بود که على علیه السّلام پس از به خلافت رسیدن فدک را به خود باز نگرداند.
همچنین شخصى از امام کاظم علیه السلام پرسید: چرا على علیه السلام فدک را باز پس نگرفت، امام در جواب فرمود: ما خاندانى هستیم که ولیّمان خدا است، حق ما را تنها او مىگیرد و ما اولیاى مردم هستیم و حقوق آنان را از ستمگران باز پس مى گیریم، ولى براى خودمان باز پس نمى گیریم.
البته عدم اقدام علی علیه السلام برای بازپس گیری فدک در زمان خلافت خویش، نشانه رضایت وی بر بقای غصب نیست ؛ بلکه همانطور که خود حضرت، داوری را به خداوند واگذار نموده است، فرزندان آن حضرت نیز پس از شهادت وی ، هرگاه فرصتی می‌یافتند ، یاد فدک را زنده می‌کردند. امیرالمومنین علیه السلام در نامه 45 نهج البلاغه به عثمان بن حنیف چنین مینویسد: «... از تمام آنچه آسمان بر آن سایه افکنده ، تنها فدک در دست ما بود که گروهی بر آن، چشم طمع دوختند و گروهی دیگر سخاوتمندانه از آن چشم پوشیدند ، و بهترین داور و حکم خداست . مرا با فدک و غیر فدک چه کار ، در حالی که آرامگاه فردای آدمی قبری است که در تاریکی آن آثار وی محو می‌شود و اخبارش ناپدید گردد ... »
مورد سوم )اوضاع اجتماعی زمان حکومت امیرالمومنین علیه السلام(
مرحوم سلطان الواعظین شیرازی در کتاب شب های پیشاور می گویند: به جهت اوضاع خاصی که در زمان زمامداری امام علی علیه السلام بر جامعة اسلامی حاکم بود، حضرت قدرت پس گیری فدک را نداشت .
توضیح: امام در شرایطی حکومت را در دست گرفت که. سیاست ها و سنت های خلفای قبل، در جامعة اسلامی آن زمان ریشه دوانده بود. مردم حاضر نمی شدند از آن سنت ها و سیاست ها دست بردارند.
ابن ابی الحدید در این باره می نویسد : در زمان زمامداری امام علی علیه السلام در کوفه مردم تجمع کردند و از حضرت خواستند فردی را به عنوان امام جماعت منصوب کند، تا نماز تراویح (نمازهای مستحبی شب های ماه رمضان) را با او به جماعت برگزار نمایند. حضرت به آنان گوشزد نمود به جماعت خواندن این نماز مستحبی بدعت است و پیامبر آن را منع کرده است. آن حضرت برای نهی از منکر ، فرزندش حسن مجتبی علیه السلام را فرستاد و با آنان در این باره سخن گفت. آن عده وقتی دیدند حکومت علوی در پی جلوگیری از این کار برآمده است، فریاد زدند: ای وای، سنت عمر را می خواهند نابود کنند.
با وجودی که امام علی علیه السلام مردم را آگاه نمود، مردم حاضر نشدند از سنت عمر چشم پوشی نمایند و تابع فرمان امام علی علیه السلام باشند. بنابراین چگونه حضرت می توانست فدک را به فرزندان فاطمه سلام الله علیها پس بدهد؟ حال اگر حضرت علی علیه السلام فدک را می گرفت ، فریاد سر می دادند که ای وای ، علی برخلاف سیاست عمر عمل می کند! نیز حضرت را متهم می کردند که غاصب است! حضرت با وجود چنین اوضاعی نمی توانست فدک را پس بگیرد. (2)
مورد چهارم ) اهمیت و جایگاه بالاتر غصب خلافت تا زمین فدک
حقیقت امر این است که قضیه غصب فدک تنها غصب یک باغ و مِلک نبوده است ؛ بلکه هدف چیز دیگری بوده است، به همین جهت است که وقتی حکمران عباسی از امام کاظم علیه السلام می خواهد که محدود فدک را مشخص کنند، امام علیه السلام می فرمایند که حدود آن سرحدات حکومت اسلامی است. (3)
امام کاظم علیه السلام، از راز مطالبه فدک اینگونه پرده بر می دارند و می توان آن را در دو عبارت خلاصه کرد:
- اعلام حق امیرمومنان علی علیه السلام بر امامت و خلافت پس از رسول خدا صلی الله علیه واله اینکه قریش به ان حضرت خیانت کرده اند، و انصار او را وا نهادند.
- اعلام ناشایستگی ابوبکر بر خلافت و امامت پس از رسول خدا صلی الله علیه و اله به سبب نداشتن شرط های لازم ان و محقق نشدن اجماع بر او، اگر محقق شدن امامت را به غیر نص بپذیریم!
منابع استفاده شده در این نوشتار
1- بحار الأنوار، ط بیروت، ج 44 ؛ ص 91
2- سلطان الواعظین شیرازی، شب های پیشاور، چاپ دوم با ویرایش و پاورقی جدید و اخراج مصادر 9831
3- بحار الأنوار ، ط بیروت ؛ ج 91 ؛ ص 922
کتاب حُسن حَسن تالیف سید حسین حسینی
هادیان در کلام امام هادی علیه السلام، بحث هایی پیرامون امام شناسی در زیارت جامعه کبیره
فدک در فراز و نشیب تاریخ تالیف آیت الله سید علی میلانی__