به نام خداوند همه مِهر مِهروَرز
مجلس بیستم مبحث جامع فدک
حمد در زندگانی اهل‌بیت علیهم‌السلام
روش انبیاء و ائمه علیهم السلام این بوده است که هم در سخنرانی با حمد خداوند شروع نمایند و هم به اُمّت یاد دهند که همیشه در حال شکر، حمد و تشکر از خدای متعال باشند. گفته شد که ادبیات حضرت زهرا عَلَیهِاالسَّلَامُ در خطبه فدک به دلیل این‌که برای مخاطبین خاص یعنی سران مهاجرین و انصار، اعضای هیئت حاکمه غاصب آن روز، متفاوت بوده است.
خداوند مردم را به حمد دعوت کرده است
در بیان شرح خطبه به این جمله رسیدیم:
وَ اسْتَحْمَدَ اِلَى الْخَلائِقِ بِاِجْزالِها
این‌که گفته می‌شود: نعمت جزیل، حمد جزیل، شکر جزیل که به معنای شکر فراوان، پیوسته و متصل است. حرف "ب" در واژه‌ی "بِاِجْزالِها" باب سببیّه است. یعنی به وسیله‌ی زیاد کردن نعمت و فرو ریختن نعمت، خداوند یک خواسته‌ای دارد! "اسْتَحْمَدَ" یعنی خدای متعال خواسته است. "الْخَلائِقِ" هم جمع خلیقه به معنای آفریده است.
وَ اسْتَحْمَدَ اِلَى الْخَلائِقِ بِاِجْزالِها
خداوند از مردم خواسته است تا حمد کنند به وسیله‌ی فرو ریختن نعمت‌ها
مانند این‌که انسان به قصد آموزش تشکر کردن، مدام به فرزندش هدیه و کادو می‌دهد یا تشکر کردن را یاد بگیرد. "اسْتَحْمَدَ" یعنی خداوند خواسته است که مردم حمد کنند.
وَ ثَنّى بِالنَّدْبِ اِلى اَمْثالِها
یعنی خدا نعمت را دو برابر کرده و مردم را دعوت کرده به امثال این حمد‌ها
به عبارتی خداوند با تذکّر دوباره به نعمت‌هایی که داده است، مردم را دعوت کرده به این‌که شکر دوباره نمایند. "ثَنّى" از لغت تثنیّه به معنای دوتایی و دوباره گویی است. عبارت ثنا گویی هم به معنای دوباره گویی است. "ندب" هم به معنای دعوت کردن و خواندن است. به مستحبّات هم مندوب گفته می‌شود، مندوب یعنی آن‌چه مردم به آن دعوت شده‌اند که انجام دهند.
شهادت به توحید حضرت زهرا عَلَیهِاالسَّلَامُ بی‌سابقه است
وَ اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، كَلِمَةٌ جَعَلَ الاِخْلاصَ تَأْوِيلَها
عبارات حضرت زهرا عَلَیهِاالسَّلَامُ در شهادت به توحید، از نظر خلاصه بودن بی‌سابقه است. البته ایشان هر چه دارند، از پیغمبر صَلَّى‌اللَّهُ‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ یاد گرفته‌اند اما تعبیرات حضرت زهرا عَلَیهِاالسَّلَامُ بی‌نظیر است. ایشان ابتدا حمد خدای متعال کرده‌اند و سپس در سه جمله شهادت به توحید را فرموده‌اند. عبارت:
وَ اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ
را ما در نماز و جاهای دیگر داریم. اما جمله‌ی بعدی که در واقع توضیح خود ایشان است را پیغمبر اکرم صَلَّى‌اللَّهُ‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ و ائمه علیهم‌السلام در طی جملاتی مفصل و طولانی‌تر بیان کرده‌اند و به عبارتی حضرت زهرا عَلَیهِاالسَّلَامُ آن را به صورت فشرده و خلاصه فرموده‌اند.
كَلِمَةٌ جَعَلَ الاِخْلاصَ تَأْوِيلَها
که ایشان با عبارت فوق، توحید عملی را گفته‌اند.
لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ همه‌ی توحید را دارا است
توجّه کنید! "اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ" همه‌ی توحید را دارد و عبارت "وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ" در واقع توضیح و تفسیری است که از آن استفاده می‌شود. علمای مکتب کتاب و سنّت عبارت "اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ" به عنوان کلمه جمعی‌ِ جُملی در مورد توحید نام می‌بردند زیرا که تمام توحید را دارا است. توضیح آن هم کلمه جُمَلی است که شده "وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ"؛ یعنی "وَحْدَهُ" توضیح "اِلاَّ اللّهُ" است و "لا شَرِيكَ لَهُ" توضیح "لا اِلهَ" می‌باشد.
تفسیر سوره‌ی توحید توسط امام حسینعَلَیهِ‌السَّلَامُ
امام حسینعَلَیهِ‌السَّلَامُ نیز در ضمن پاسخ به مردم بصره که از تفسیر "الصَّمَد" پرسیده بودند، فرمودند: "لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ" تفسیر "لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ" و آن، تفسیر "الصَّمَدُ" و آن تفسیر "أَحَد" و آن نیز تفسیر "اللَّه" است که آن نیز ترجمه و بازگوی "هُو" است.[1]
تعریف ترجمه، تفسیر و تأویل
ما سه تعبیر ترجمه، تفسیر و تأویل داریم. ترجمه یعنی بازگرداندن جمله به زبانی دیگر مانند این‌که در عربی می‌گوییم: الْحَمْدُ لِلَّهِ که ترجمه‌ی آن به فارسی می‌شود تمام ستایش‌ها مخصوص خداوند است.
تفسیر هم یعنی بیان مقصود و مراد جمله مانند این‌که می‌گوییم: اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ که مقصود و مراد این است که خدایا! راه راست بندگی را به ما نشان بده.
تأویل از لغت أُول به معنای برگشت و رجوع می‌آید. تأویل آیه یعنی برگشت آیه که در واقع برگشت به تحقق، تجسم و تبلور بیرونی آیه است. تفسیر اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ، راه راست بندگی است اما تجسم بیرونی آن وجود مقدّس پیغمبر اکرم صَلَّى‌اللَّهُ‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ و ائمه علیهم‌السلام هستند. پیغمبر صَلَّى‌اللَّهُ‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ در خطبه‌ِی غدیر می‌فرمایند:
مَعاشِرَ النّاسِ، اَنَا صِراطُ اللَّهِ الْمُسْتَقیمُ[2]
در قرآن کریم هم در مورد تأویل خوردن مال یتیم داریم:
إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا[3]
یعنی تأویل خوردن مال یتیم در قیامت، خوردن آتش است. در سوره‌ی حجرات هم آمده است:
وَ لَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا[4]
یعنی تأویل غیبت کردن، خوردن گوشت مرده‌ی برادر است. مسئله‌ی تأویل در چند جای قرآن کریم آمده است اما مسئله‌ی تفسیر در روایات آمده است. حضرت یوسف عَلَیهِ‌السَّلَامُ به پدرش گفت:
وَقَالَ يَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِيلُ رُؤْيَايَ مِنْ قَبْلُ[5]
حضرت زهرا عَلَیهِاالسَّلَامُ می‌فرماید:
وَ اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، كَلِمَةٌ جَعَلَ الاِخْلاصَ تَأْوِيلَها
یعنی این کلمه‌ی است که خداوند تأویل آن را إخلاص قرار داده است. إخلاص هم یعنی ما نیّت کنیم که وارد میدان خلوص شویم، قربة إلی الله؛ بنابراین تحقق خارجی و پیاده شده‌ی "اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ" این است که ما تمام کارهای‌مان را فقط برای خدا انجام دهیم. این می‌شود توحید عملی؛
وَالْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ
[1]قَالَ وَهْبُ بْنُ وَهْبٍ الْقُرَشِيُّ وَ حَدَّثَنِي الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ الْبَاقِرِ عَنْ أَبِيهِ عَلَیهِ‌السَّلَامُ أَنَّ أَهْلَ الْبَصْرَةِ كَتَبُوا إِلَىالْحُسَيْنِبْنِ عَلِيٍّ عَلَیهِ‌السَّلَامُ يَسْأَلُونَهُ عَنِ الصَّمَد فَكَتَبَ إِلَيْهِمْ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ........ هُوَ اللَّهُ الصَّمَدُ الَّذِي لَا مِنْ شَيْءٍ وَ لَا فِي شَيْءٍ وَ لَا عَلَى شَيْءٍ مُبْدِعُ الْأَشْيَاءِ وَ خَالِقُهَا وَ مُنْشِئُ الْأَشْيَاءِ بِقُدْرَتِهِ يَتَلَاشَى مَا خَلَقَ لِلْفَنَاءِ بِمَشِيَّتِهِ وَ يَبْقَى مَا خَلَقَ لِلْبَقَاءِ بِعِلْمِهِ فَذَلِكُمُ اللَّهُ الصَّمَدُ الَّذِي لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ- عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ الْكَبِيرُ الْمُتَعالِ- وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ؛ / التوحيد (للصدوق)، ص: 90 و مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول، ج12، ص: 67 و تفسير الصافي، ج5، ص: 392
[2] اولین جمله از فرازهفتم خطبه غدیر، کتاب سروش آفتاب
[3] النساء (4) آیه 10
ترجمه: در حقيقت كسانى كه اموال يتيمان را به ستم مى‌خورند جز اين نيست كه آتشى در شكم خود فرو مىبرند.
[4] الحجرات (49) آیه 12
ترجمه: و بعضى از شما غيبت بعضى نكند آيا كسى از شما دوست دارد كه گوشت برادر مردهاش را بخورد.
[5] الیوسف (12) آیه 100
ترجمه: گفت: اى پدر! اين است تعبير خواب پيشين من.
